Çerkes gelenek ve göreneklerine “Xhabze”, Xhabze'ye uygun, Çerkes yaşam şekline ise "Adiyağa" denir. Modern şehir hayatında binlerce yıllık, kurallar zinciri yok olup gitti. Artık çok az da olsa, düğünlerde, cenazelerde, neredeyse nüfus kalmayan köylerde esamesi okunur hale geldi.
✓ Çerkeslerde hakim, savcı, avukat yoktur, hapishane, mahpus, cezaevi diye kavramlarda yoktur. Nahıj( yaşlı), tıhamade (kanaat önderi), vunafe (istişare) vardır, tecrübe ve ortak akıl vardır. Onun için " danışacak kimseyi bulamazsan, kalpağını koy önüne, ona danış" derler.
✓ İdam, giyotin, adam asmak... diye cezalar da yoktur. Toplumsal dışlama vardır. En ağır suça, en ağır ceza budur. Sadece suç işleyen birey değil, tüm sülalesi cezalandırılır, kız alınmaz, kız verilmez, düğününe, cenazesine kimse katılmaz.
✓ Çerkesler de, çocuk yaşta evlilik, zorla evlendirme ve akraba evliliği yoktur. Kadın - erkek eşit şekilde toplumda yer alır ve kadın çok saygın bir konumdadır. Yaşlının, erkeğin, kadının, gencin konumu bellidir, sınırları çizilmiştir. Kadına ve çocuğa şiddet hiçbir zaman hoş karşılanmaz. “Kadından utanmayanda, yüz yoktur” derler. Kadınlar hiçbir şekilde kavgaya katılmaz, en şiddetli kavgalar bile kadın araya girdiğinde biterdi. Yaşlıda, gençte, çocukta bilir: “Kadının olduğu yerde kılıç çekilmez.”
✓ Çerkeslerde tecavüz yoktur, kan davası yoktur, dilencilik yoktur.
✓ Anayasa yoktur, yazılı kanunlarda yoktur, ama yazılı olmayan toplumsal kuralları, en okumuşu da, en cahili de bilir. Bunlar önce evde, sonra sülalede, sonra tüm köyde her bireye öğretilir. Bilmiyordum diye bir mazerette yoktur. Çocuğun terbiyesinden sadece annesi, babası, dedesi değil, tüm sülalesi, hatta tüm köyü sorumludur. Kimse "benim çocuğumu terbiye etmek senin haddine değil" diye bir densizlikte bulunamaz. Onun için Çerkesler “ Kendini evinde eğit, topluma öyle gir” derler. Toplum içinde seviyesiz, hafif meşrep davranışlar, konuşmalar, uygunsuz giyim kuşam hoş karşılanmaz.
✓ Çerkeslerde en büyük servet, mal, mülk, para, makam değil “evlat yetiştirmektir” Anne - baba, evlat sevgisi adına, çocukların laubali davranışlarına, küfürlü konuşmalarına, şımarık davranışlarına izin veremez. Çocuk eğitiminde disiplin son derece önemlidir, onun için Çerkes atasözünde “Sadece şefkatle çocuk yetiştirilmez” denir.
....
Binlerce yıllık ortak akılla yönetilen bir toplum, tüm değerlerini modernleşme adına katlederse, geriye ne kalır?
Bu gün ailelerimiz de, çocuklarımızda yaşadığımız bir çok sorunun nedeni, çocuk eğitiminde terk ettiğimiz “ayıp, yemug, haynape” kavramları değil mi?
Oğuz Berk
Uluslararası Kafkas Derneği Başk.